فلسفه موجودات روی عَلم
او درباره تندیس موجوداتی که روی عَلم نصب می شوند ، می گوید : هر قسمتی از علم را یکی می سازد و هر کدام شان فلسفه خاصی دارند. امضای سازنده علامت ها و حیوانات بر روی آنها مشخص است. مصطفی الیاسی پرنده ساز قهاری است و شاگرد «حسن صَفر» که در اصفهان عَلم می ساخته بوده و در حال حاضر در قید حیات نیست.
خردجو درباره فلسفه هر کدام از حیوانات توضیح می دهد : شیر مظهر قدرت است و همه حضرت علی (ع) را به عنوان شیر می شناسند و در همه پوسترها هم می توانید یک شیر را که زیر پای آن حضرت نشسته ، ببینید. طاووس از نظر زیبایی نشان دهنده حضرت مهدی (عج) است. اژدها نشان دهنده حضور جنیان در واقعه کربلاست و روایت است اجنه در روز عاشورا به کمک امام حسین (ع) رفته اند ، اما آن حضرت کمک آنها را نپذیرفته است. خروس ، حیوان اذان گو است. بُراق هم صورت فرشته ، بدن انسان و دو بال دارد که حضرت محمد (ص) را به معراج می بُرد.
وی ادامه می دهد : زنگوله هم نماد زنگ حیدری است ، زمانی که وارد زورخانه می شوید زنگ را به صدا درمی آورند. زمانی هم که عَلم تکان می خورد صدای زنگوله بیان کننده "حیدر حیدر" است. پَر برای زیبایی عَلم است ، اما رنگ های آن فلسفه جداگانه ای دارند؛ مثلا رنگ سبز نشان دهنده سیِد بودن ائمه است ، قرمز رنگ خون و سفید رنگ صلح است و معمولا رنگ های اصلی هستند که برای تزئین عَلم استفاده می شوند.
علم عاشورا
او در پاسخ به اینکه آیا به این هنر ، خرافات هم اضافه شده یا خیر؟ بیان می کند : «هیچ خرافاتی به عَلم سازی اضافه نشده و به اعتقادات هر شخصی بستگی دارد. چون در دوره ی ما اعتقادات ضعیف شده ، بسیاری علامت و عَلم سازی را قبول ندارند و البته بسیاری هم به دنبال آن می روند و از آن جواب گرفته اند. خودم با چشمانم دیده ام که کسی به سرطان مبتلا بوده ، زیر عَلم خوابیده و خواب امام حسین (ع) را دیده و شفا گرفته است. هر چیزی که اسم امام حسین(ع) به روی آن بیاید ، مبارک است. برخی چیزها را خود ما آدم ها خراب می کنیم یا تغییر می دهیم ، اما کسانی که آن را قبول داشته باشند ، جواب هم می گیرند».
تعداد تیغه های عَلم نشانه چیست؟
خردجو درباره عَلم هایی با 101 تیغه می گوید : نهایت تیغه های یک عَلم 15 است که بسیاری می گویند این تعداد تیغه هم درست نیست. وجود 15 تیغه در عَلم نشانه 14 معصوم و الله است و بیشتر بودن این تعداد مفهوم بزرگ نمایی و خودنمایی دارد. علم سه تیغه هم نشان دهنده این است که امام حسین (ع) سومین امام شیعیان است ، عَلم پنج تیغه هم نماد 5 تن آل عباست. اگر دقت کرده باشید ، عَلم سازان قدیمی مانند حاج علی فولادگر (یکی از بزرگترین علامت سازها) هم عَلمی که بیشتر از 15 تیغه داشته باشد را نساخته است. تعداد تیغه های علامت هم باید فرد باشد تا تعادل برقرار شود و کسی که می خواهد آن را بکشد دچار مشکل نشود. اگر دقت کنید متوجه می شوید که همه ی کارهای خوب ، آنتیک و نفیسِ ساخته ی استادکاران خوب ، کوچک هستند.
علم عاشورا
او درباره طوقی که قرار است برای عَلم کشی آماده شود بیان می کند : این طوق کار اصفهان است و خط مرحوم استاد ناصر روی آن دیده می شود. کار شبکه است و برای آن علی الحساب 30 میلیون تومان هزینه کرده ام و هنوز کامل نشده است. اگر همین امروز چنین طوقی را سفارش بدهم ، ممکن است 2 سال دیگر آن را تحویلم بدهند. امسال یک جفت بُراق خریدم که سازنده اش سال آینده آن را تحویلم می دهد. البته هیچکدام از قدیمی ترین علامت سازها در قید حیات نیستند ، اما بهترین های آنان در اصفهان هستند؛ زیرا ریشه این هنر در اصفهان است. ساخت علم در اصل از دوره صفویه آمده و شاید به همین دلیل است که بهترین علم سازان در اصفهان بوده و هستند.
این جوان 25 ساله درباره تاریخچه عَلم اظهار می کند : در قدیم ، همه قبایل برای خودشان یک نشانه داشتند که قوی ترین فرد قبیله پرچم دار آن می شد. نشانه طائفه بنی هاشم هم پرچم یک تیغه بوده است؛ نشستن روی اسب و حمل پرچم کار سختی بوده و حضرت ابوالفضل (ع) هم که در واقع قوی ترین مرد طایفه خودش بوده ، این کار را انجام می داده است.
خردجو که بارها عَلم کشی کرده است ، درباره سنگین ترین و سبک ترین عَلمی که حمل کرده ، می گوید : عَلم کش ها باسکول نیستند که بگویند سنگین ترین یا سبک ترین عَلمی که حمل کرده اند ، چقدر بوده است. علامت کشیدن به زور و بازو نیست ، این کار به نیت آدم بستگی دارد.
او همچنین درباره گران ترین علامتی که در ایران وجود دارد ، اظهار می کند : تعداد عَلم های گرانقیمت بسیار است و کارهای استادانی مانند طاهر ، میرزا عباس و حاج علی فولادگر بالاترین قیمت ها را دارند و در حال حاضر شاگردان یا فرزندان شان راهشان را ادامه می دهند.
در علم سازی هم دلالی داریم
خردجو درباره اینکه چقدر به ماندگاری این هنر امیدوار است ، بیان می کند : اگر راه امام حسین (ع) تا امروز پابرجا مانده پس این هنر هم پا برجا می ماند. البته علم سازی دلال هم دارد. مثلا برخی با 15 میلیون تومان یک عَلم می خرند ، اما ما پول یک عَلم کامل را برای خرید دو جفت حیوان آنتیک و نفیس ساخته ی دست هزینه می کنیم.
این جوان 25 ساله درباره چگونگی شبکه کاری یک طوق یا عَلم توضیح می دهد : در شبکه کاری ، خطاط با دست روی فولاد می نویسد و بعد به دست قلم کار سپرده می شود تا قسمت هایی که باید از هم جدا شوند ، سپس آن قسمت به دست شبکه کار سپرده می شود تا سوراخ هایی را با مته در آن ایجاد کند و با اره مویی خطوط و اشکال را اره می کنند. انجام این کار ممکن است یک سال زمان ببرد تا قسمتی از یک عَلم یا طوق شکل بگیرد.
او همچنین درباره طلاکوب کردن می گوید : طلا را بر وی کارهای خوبی که ساخته دست است ، می کوبند و برای این کار شمش طلا را مثقالی می خرند و آن را نخ می کنند . طلاکوبی مراحل مختلفی دارد. ابتدا باید آن را خش بزنند ، یعنی با یک تیغه روی اشکالی که روی حیوان است را خش می اندازند تا زمانی که طلا بروی آن کوبیده شد ، بلند نشود. خود طلاکوب کردن هم یک هنر و کار پرهزینه ای است. نقره کوب هم داریم که بعد از مدتی سیاه می شودریال اما طلا همیشه زردی ، زیبایی و درخشش خودش را دارد.
او تندیس موجوداتی را که روی شان طلاکوب شده نشان می دهد و می گوید : هیچکدام از سازندگان این حیوانات زنده نیستند و همه این ها را روز سوم محرم روی عَلم سوار می کنیم.
مواد اولیه عَلم سازی چینی شده است
مجید پوررضایی 41 سال دارد و 11 سال است که آهنگری سنتی انجام می دهد و کلون ، تبر ، سرنیزه و .... می سازد و یک سالی هم می شود که به علامت سازی هم روی آورده است.
پوررضایی درباره مواد اولیه ای که در این حرفه استفاده می شود ، می گوید : جنس عَلم از فولاد است و پیش از این از ورقه های فولاد آلمانی استفاده می کردیم ، اما در حال حاضر به خاطر تحریم ها از فولاد چینی استفاده می کنیم که کیفیت چندانی ندارد. هنگامی که از مواد آلمانی استفاده می کردیم ، زمان سلام دادن عَلم تیغه ها زیبا بازی می کردند ، اما وقتی از مواد چینی استفاده می کنیم ، احتمال شکستن آن وجود دارد. در حال حاضر فولاد چینی را کیلویی 10 هزار تومان می خریم.
او درباره حیواناتی که روی علم به کار برده می شوند ، می گوید : رخ نشان دهنده اشرف مخلوقات است و مابقی حیواناتی که روی علم ساخته می شوند حیواناتی هستند که طبق روایات ، بعد از واقعه کربلا برای امام حسین(ع) گریه کرده اند.
این علامت ساز درباره تغییراتی که به مرور زمان در این حوزه صورت گرفته ، اظهار می کند : عَلم های امروزی بیشتر بازاری شده اند و به وسیله پِِرس نقوش روی آن شکل می گیرد که ارزان تر هم هستند و خیلی زود هم می شکنند.
نمی توان روی علامت قیمت گذاشت
پوررضایی همه کارهای مربوط به علامت سازی را به جز خطاطی انجام می دهد و درباره علم هایی که ساخته می گوید : من برای مشتری عَلم 20 میلیون تومانی هم ساخته ام ، اما قیمت ها در این زمینه بسیار متفاوت است ، عَلم 200 میلیونی یا طوق 500 میلیون تومانی هم وجود دارد. در کل نمی توان روی عَلم قیمت گذاشت و اگر دست ساز باشد ، هر چه بیشتر بماند به قیمت آن اضافه می شود.
او درباره سختی های کارش می گوید : علامت سازی کلا کار سختی است و تنها عشق می خواهد. گاهی آهن سرخ شده هنگام کوبیدن در می رود و داخل چشم یا صورت را می سوزاند.
این علامت ساز برای ساخت یک علامت 7 تیغه ، سه ماه زمان صرف می کند و ادامه می دهد : کسانی که علامت سفارشی می سازند همیشه مشتریان خودشان را دارند
به اعتقاد پوررضایی ، اصفهان و تهران بهترین علامت سازها را دارند و هر کاری سبک خاص خودش را دارد. برخی هم که خواهان خرید عَلم هستند ، علامت هایی را که سازندگانشان افغانی هستند ، قبول ندارند و نمی خرند.
به نظر او عَلم 33 تیغه ای که در حرم امام رضا(ع) است ، گرانترین عَلم دنیاست و با 15 جفت شیر تزیین شده و غرق در طلاست؛ «حسین علم دار» سازنده اوست.
او همچنین درباره آداب علم کشی بیان می کند : هرگاه که علامت ها به هم می رسند ، باید عَلم بزرگ بایستد تا علم کوچک سلام بدهد. اگر پیشکسوت هم در جمع باشد باید کمربند علم کشی را به آن تعارف کرد.
پوررضایی که به اندازه موهای سرش علم کشیده ، می گوید : عَلم بالای 11 تیغ نمی سازم چون معتقدم باید عَلمی ساخت تا کسی که می خواهد آن را بکشد ، بتواند. اعتقاد و سنت است و خرافه نیست.
او زیاد به آینده این هنر امیدوار نیست و می گوید : استادهای قدیمی این کار که فوت کنند ، این هنر هم از بین می رود و علم سازی دستگاه چاپ می شود.
پوررضایی می گوید : عَلم های بازاری طرفدار زیادی در بین ایرانیان خارجی از ایران دارند. دوستانم برای هلند هم عَلم ساخته اند و ایرانیان خارج از ایران طلبه آن هستند و به کشور محل اقامت شان می برند.
منبع : نم نمک