با توجه به نگاشته های الواح گلی تخت جمشید، شهرستان نی ریز به نام (نایزی) معروف به (کارگاه اسلحه سازی) و دارای آب و هوای معتدل و گرم بوده که در شمال غربی آن دریاچه بختگان واقع شده است.
ایوان مسجد جامع کبیر نی ریز به سبک معماری ساسانی ساخته شده که دارای محرابی با گچبری های بسیار با ارزش بوده که در دوره های عضدالدوله دیلیمی، سلجوقی و خوارزمشاهی مرمت هایی در این مسجد انجام شده است.
مسجد جامع کبیر نیریز یکی از مهمترین مسجد‌های ایران در این شهرستان بوده، که در باور برخی افراد از آتشکده‌های زرتشتیان بوده و در دوره اسلامی به مسجد تبدیل شده است.
این مسجد، نه تنها جزء کهن‌ترین مساجد ایران محسوب می‌شود، بلکه در بسیاری از موارد دارای خصوصیات منحصر به فردی از معماری اسلامی است که تنها در این مسجد می‌توان آن را مشاهده کرد.
حمید رضا هادی مسئول اداره میراث فرهنگی شهرستان نی ریز درگفت‌وگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از شیراز، گفت: ایوان‌های به جا مانده از این مسجد به شیوه معماری دوره ساسانیان ساخته شده و برابر نوشته مقدسی، تاریخ نگار سده چهارم هجری ایوان اصلی این مسجد در سال ۳۴۰ هجری قمری ساخته شده است.
او، بیان کرد: در بازسازی‌هایی که بین سالهای ۳۶۳، ۴۶۰، و ۵۶۰ هجری قمری انجام شد، ساختمان و محوطه مسجد گسترش یافت و ایوان کوچکتری روبه‌روی ایوان اصلی بنا شد.
هادی تصریح کرد: این بنا برگرفته از معماری ساسانی و نقشه‌ای تک ایوانی ساخته شده که در طول دوره‌های مختلف، بخش‌هایی به آن افزوده و تعمیراتی در آن انجام شده که در برترین آثار برگزیده از سیر تکامل هنر و تزئینات معماری ایران قرار گرفته است.
مسئول اداره میراث فرهنگی شهرستان نی ریز با اشاره به اینکه کتیبه‌های گچبری این بنا علاوه بر مدارک تاریخی، حاوی موضوعاتی مذهبی در مدح و ستایش پیامبر و امامان شیعه بوده و به خوبی انعکاس‌دهنده اندیشه‌ها و اعتقادات پیدا و پنهان بانیان آن است، ادامه داد: برخى این مسجد را آتشکده دانسته و گفته اند که در دوره ساسانیان، آتش مقدس را از آتشکده کاریان به آن جا مى آورده اند.
او، افزود: مقدسى در احسن التقاسیم در نیمه اول سده چهارم هجرى قمرى از مسجدی در کنار بازار نی ریز یاد کرده که ( نی ریز کبیره الجامع الى جانب السوق) همان مسجدجامع کبیر کنونى است.
مهمترین تحقیق درباره این مسجد را آندره گدار در اوایل سده بیستم میلادى انجام داده و با عنوان (مسجد جمعه نیریز) به زبان فرانسوى در آثار ایران به چاپ رسانده است.
قدیمی‌ترین تاریخى که در این مسجد بر جاى مانده در سال ۳۶۳ هجری قمری تاریخ محراب بوده، که بناى مسجد به احتمال زیاد به پیش از این تاریخ باز مى گردد که آندره گدار معمارى این مسجد را از نوع معمارى دوره ساسانى می‌دانند که تا سده هاى نخستین اسلامى هنوز رواج داشته است.
مسجد اولیه ایوان ساده اى بوده که در قرن‌های طولانی اتاق‌ها و بناهاى دیگرى به آن اضافه شده است.
طاق عمارت از نوعی ناودانى شکسته ممتد در اواسط قرن چهارم هجرى و ایوان مسجد که سر در اصلى آن سرتاسر باز و ضلع انتهایى محراب در آن تعبیه شده که به طور کامل بسته و بى روزن بوده و در گذشته بر هر یک از اضلاع جانبى خود پنج طاق نماى گود داشته است.
ساخت ایوان مربوط به قبل از عصر سلجوقیان بوده و با معماری ساسانی و ایوان اصلی بنا محرابی زیبا به سبک محراب الجایتو ساخته شده و به صورت گچبری برجسته از اشکال هندسی و گل و گیاه و آیاتی از قرآن مجید و کتیبه‌ای از نام معصومین در اطراف محراب وجود دارد که این محراب از شاهکار‌های هنر گچبری در مساجد است.
تاریخ محراب اول فى سنه ثلث (و) ستین و ثلث مائه (۳۶۳ هجری قمری) و دوم فى سنه ستین و اربع مائه (۴۶۰ هجری قمری) و سوم فى سنه ستین و خمس مائه (۵۶۰ هجری قمری) مع السقف و چهارم امرالمولى عمادالملک و الدوله و عزّ نصره فى جمادى الثانیه.
تاریخ چهارم به خاطر اینکه نزدیک زمین قرار داشته، آسیب دیده و قابل خواندن نیست.
این مسجد در دوره هاى مختلف تاریخى، از جمله در سال ۴۶۰ تا ۵۶۰ هجری قمری و در دوره صفویه بازسازى شده است.
کتیبه اى به خط ثلث بر دور محراب نصب شده که اسامى دوازده امام را با زیبایى گچبرى کرده اند که این کتیبه در سال ۹۴۶ هجری قمری یعنى در دوره شاه طهماسب اول صفوى (حک ۹۳۰ - ۹۸۴) هجری قمری نوشته شده است.
سر در مسجد جامع، سه کتیبه است، که نخستین کتیبه به تاریخ ۱۰۸۸ هجری قمری درباره تعمیر این مسجد به دست شخصى به نام میرزا نظام در دوره شاه سلیمان اول صفوى (حک ۱۰۷۷ یا ۱۰۷۸ - ۱۱۰۵ هجری قمری) است.
کتیبه دیگر در سال ۱۲۵۹ هجری و در زمان حکومت زین العابدین خان نیریزى نوشته شده و مربوط به مالیات و وجوه دیوانى، و کتیبه سوم در تاریخ ۱۳۰۰ هجری مربوط به تعمیر مسجد در دوره ناصرى است.
کتیبه اى نیز بر سر در شمالى مسجد قرار دارد.
همچنین در این مسجد یک درخت سرو یک هزار و ۱۰۰ سالهای است که شاید کمتر مورد توجه قرار گرفته، اما قدمتی بسیار زیاد دارد.
مسجد جامع کبیر نیریز در نهم مرداد ماه سال ۱۳۱۲ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد که در حال حاضر زیر پوشش و حمایت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران قرار دارد.
همچنین قلعه (اس . پی .آر) نی ریز از قلعه های نظامی نیروهای انگلیسی و هندی در جنگ جهانی اول بود که از سنگ و ساروج ساخته شده است.
در وسط آن حیاط و در اطراف آن حجره و اتاق های متعدد واقع شده و در چهارگوش آن چهار برج برای نگهبانی وجود دارد.
از دیگر آثار شهرستان نی ریزمقبره احمد نی ریزی، کاروانسرای نی ریز، دره زیبای پلنگان و بیدخویه، آبشار فصلی تارم، قناتهای شادابخت، کتان و خباز است.
منطقه حفاظت شده بهرام گور:
این منطقه با وسعت ۲۶۰ هزار هکتار در فاصل ۴۰ کیلومتری شهرستان نی ریز در بخش قطرویه قرار گرفته و گونه های نادری از جانوران شامل یوزپلنگ، گورخر آسیایی قوچ، میش، هوبره و گربه وحشی در این منطقه وجود دارد.
پوشش گیاهی این منطقه شامل قیچ، گز، بادام کوهی، درمنه، انواع گون، آویشن و آنغوزه است.
این منطقه با وسعت بیش از ۳۰۰ هزار هکتار متشکل از دریاچه بختگان و جزیر نرگس با پوشش گیاهی متنوع و گونه های متفاوت جانوری و پرندگان مهاجر از جمله فلامینگو، پلیکان، درنا، اردک و غاز وحشی مکانی مناسب برای بازدید گردشگران است.
دریاچه طشک و بختگان نیریز
این دریاچه‌ها در نزدیکی شهرستان نی ریز، قرار گرفته اند. ناحیه کوهستانی بین آنها و جزایر متعدد، بویژه در دریاچه طشک از جمله جزیره پلیکان‌ها وجزیره نرگس، مجموعه طبیعی بسیار با ارزشی را، ایجاد کرده اند…در این منطقه پرندگانی نظیر: هوبره، کبک، تیهو، کوکو، کبوتر، قمری، دارکوب و جغد کوچک، می‌زیند. این سیستم آبی- خشکی، یکی از زیباترین پدیده‌های زیست محیطی با قابلیت‌های گردشگاهی و تحقیقاتی قابل توجه استان فارس، می‌باشد.
کوهستان و درهٔ پلنگان:
در قسمت جنوب دره، باغ بیشه و چشمه‌ای با آب زلال و گوارا و جود دارد.
درختان انجیر و بادام کوهی سراسر کوه های این منطقه را پوشانده و در بهار پوشش گیاهی از گل های شقایق به چشم می‌خورد.
چشمهٔ برنجزار:
چشمهٔ برنجزار از درهٔ پلنگان سرازیر می‌شود.
بید بخون:
بید بخون در جنوب نی ریز و حدود ۵ کیلومتری نی ریز قرار دارد که شهرت این مکان به دلیل وجود سه درخت چنار قدیمی و چشمه یاقوتی است.
در اطراف درختان انجیر، ارژن، بادام و بادام کوهی به چشم می‌خور و این نام گذاری به دلیل وزش بادها به سمت درختان بوده که در اصطلاح به آن بید بخوان گفته می‌شود و در زبان محلی به بید بخون معروف است.
آسیاب شادابخش:
از قدیمی‌ترین آسیاب‌های شهرستان نی ریز بوده، که امروزه آسیاب از بین رفته و قنات شادابخش به علت خشکسالی در حال خشک شدن است.
آسیاب خبار:
از آسیاب خبار که در کنار قنات خبار واقع شده آثاری بر جای مانده که تا حدود سال ۱۳۵۰ از آن برای آسیاب کردن گندم استفاده شده است.
آسیاب آبادزردشت:
از این آسیاب اثری باقی نمانده و در حال حاضر سر چشمه قنات آن تفرجگاه است.
آبشار فصلی تارم:
این آبشار در کوه قبله واقع است و در سال های پر باران به مدت چند ماه جریان دارد.
این آبشار از مرتفع‌ترین آبشارهای استان است که در بالای آبشار باغ های انگور وجود دارد.
باغ های انار و بادام:
در اطراف شهرستان نی ریز باغ های انار ، بادام واقع شده‌است که به وسیله آب قنات های ذکر شده آبیاری می‌شود.
جنگل های انجیر و بادام کوهی:
در فصل بهار شکوفه‌های بادام کوهی و جنگل های انجیر زیبایی و طراوت خاصی به شهرستان نی ریز می بخشند.